Göktürk Harfli Yazıtlar
Göktürk harfli yazıtlar içinde en çok bilinen ve üzerinde en çok araştırma yapılanlar Köktürk bengü taşlarıdır. Köktürk bengü taşlarının büyük çoğunluğu Orhun Irmağı çevresinde bulunmaktadır. Bunun için bu yazıtlara, Orhun Yazıtları da denilmektedir. Orhun Yazıtları denildiğinde akla genellikle Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları gelmektedir. Çünkü bu üç yazıt, geniş içeriğe sahiptir ve önemli bilgiler vermektedir. Aşağıda Göktürk harfli bütün yazıtlar listelenmiştir.
|
Köktürk Yazılı Metinleri |
Köktürk Bengü Taşları |
|
1- Köktürk Bengü Taşları 2- Uygur Bitigleri 3- Yenisey Yazıtları 4- Diğer Yazıtlar - Moğolistan’daki Diğer Yazıtlar - Dağlık Altay Cumhuriyeti’ndeki Yazıtlar - Kırgızistan’daki Yazıtlar - Türkistan’daki Yazıtlar - Kuzey Kafkasya Yazıtları - Kırım, Balkanlar ve Macaristan’da Bulunan Yazıtlar - Sekel Yazıtı |
1- Çoyren (Çoyr) / (687 – 692) 2- Hoytu Tamir / (717 – 720) 3- Öngin (İşbara Tamgan Tarkan) (719 – 720) 4- İhe Huşuto (Köl İç Çor) / (723 – 725) 5- İhe Aşete (Altun Tamgan Tarkan) / (724) 6- Bayın Çokto (Tonyukuk) / (716 – 734) 7- Birinci Orhun (Kül Tigin) / (732) 8- İkinci Orhun (Bilge Kağan) / (735) 9- İhe Nur / (730) 10- Hangiday |
,Köktürk yazılı metinleri içinde tarihi bilinen ve bugüne ulaşan en eski Türk yazıtı “Çoyr” yazıtıdır. Bir Köktürk erinin İlteriş‘e katıldığını anlatan bu yazıt, 687 – 692 yılları arasında dikilmiştir ve 6 satırdan oluşmaktadır. Son yıllarda Moğolistan’da Birinci Göktürk Kağanlığı dönemine ait 581 yılında yazılmış “Bugut” Yazıtı bulunmuştur. Bu yazıt Çoyr yazıtından daha eski tarihte yazılmış olmasına rağmen Türkçe değil, Soğdcadır.
Orhun Yazıtları içinde daha fazla önem taşıyan üç büyük yazıt hakkında kısa bilgiler:
1. Kül Tigin Yazıtı: Kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamış bulunan kahraman kardeşine karşı Bilge Kağan’ın duyduğu minnet duygularının ifadesi olan bu yazıt, 732 yılında Bilge Kağan tarafından kardeşi adına diktirilmiştir. Köktürklerin birinci dönemdeki şevket devrini, daha sonra nasıl zayıflayıp Çin’e tutsak olduklarını, Çin esaretinden kurtuluşlarını ve nihayet Köl Tigin’in kahramanlıklarla dolu hayatını anlatır.
Kül Tigin, İlteriş Kağan‘ın oğlu ve Bilge Kağan‘ın kardeşidir. Amcası Kapgan Kağan’ın ölümünden sonra tahta ağabeyini oturtmak için Kapgan Kağan’ın oğullarıyla mücadele eden Kül Tigin, ağabeyiyle birlikte Büyük Okyanus’tan Afganistan’daki Demir Kapı’ya; Tibet’ten Sibirya’ya kadar uzanan geniş coğrafyada birçok kavim üzerine 20′den fazla akın düzenlemiş, Türk tarihinin en büyük kahramanlarından biridir.
Bilge Kağan, 71 satırdan oluşan Kül Tigin Yazıtı’nı yeğeni Yollug Tigin’e yazdırmıştır. Olaylar Bilge Kağan tarafından anlatılmıştır. Kül Tigin âbidesi, kaplumbağa şeklindeki oyuk bir kaide taşına oturtulmuştur ve yazıt bu kaidenin yanına devrilmiş bir şekilde bulunmuştur. Özellikle devrik vaziyette rüzgâra maruz kalan kısımlarında tahribat ve silintiler olmuştur. Yüksekliği 3,75 metredir. İtina ile yontulmuş, bir çeşit kireç taşı veya saf olmayan mermerdendir. Yukarıya doğru biraz daralmaktadır. Dört cephelidir. Âbidenin üstü kemer şeklinde bitmektedir ve yukarı kısımda beş kenarlı olmaktadır. Doğu cephesinin üstünde kağanın işareti vardır. Batı cephesi büyük bir Çince kitabe ile kaplıdır. Diğer üç cephesi Türkçe kitabelerle doludur.
2. Bilge Kağan Yazıtı: Bilge Kağan’ın ölümünden bir yıl sonra (735) oğlu tarafından Kül Tigin Yazıtı’nın bir kilometre uzağına diktirilmiştir. Bu yazıt devrilmiş ve parçalanmıştır. Bunun için diğer yazıtlara göre daha fazla tahribata uğramıştır. Bu yazıtta da yine Bilge Kağan konuşmaktadır. Bu yazıtın büyük çoğunluğu, Kül Tigin Yazıtı’yla aynıdır. Yalnızca Kül Tigin’in olmadığı zamanlarda geçen olaylar farklıdır.
İlteriş Kağan’ın oğlu, Kapgan Kağan’ın yeğeni, Tonyukuk’un damadı ve Köl Tigin’in ağabeyi olan Bilge Kağan; 19 yıl şadlık, 19 yıl da kağanlık yapmış olan büyük bir devlet adamıdır. Türk tarihinin en büyük hükümdarlarından biri ve Türk hitabet sanatının ilk büyük ismidir. Türk edebiyatının ilk isimleri olan Tonyukuk hatıra türünün, Bilge Kağan ise hitabet türünün ilk örneklerini vermiştir.
Yazıtın geniş olan doğu yüzünde 41 satırlık; daha dar olan kuzey ve güney yüzlerinde ise 15′er satırlık Türkçe metin bulunmaktadır. Bu abidenin de batı yüzünde küçük bir Çince metin varsa da, bu bölüm büyük ölçüde tahribata uğradığından metnin pek azı okunabilmiştir.
3. Tonyukuk Yazıtı: Bu yazıt, İlteriş Kağan’ın isyanına iştirak eden ve o günden Bilge Kağan devrine kadar devlet idaresinin baş yardımcısı olarak kalan büyük Türk devlet adamı ve başkumandanı Tonyukuk’un ihtiyarlık döneminde, bizzat kendisi tarafından diktirilmiştir. Abidede konuşan kişi Tonyukuk’tur.
Tonyukuk Yazıtı, devrilmemiş dikili ve dört cepheli iki ayrı taştan oluşmaktadır. Birinci ve daha büyük olan taşta 35, ikinci taşta ise 27 satır bulunmaktadır. Bu abidenin yazıları, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarındakinden daha özensiz ve okunaksızdır. İkinci taş, birinciye göre daha çok yıpranmıştır.
Bu yazıtın ne zaman dikildiği kesin olarak belli olmamakla birlikte, Bilge Kağan’In hükümdarlık yaptığı 716 – 734 yılları arasında dikildiği düşünülmektedir. Yazıtta Tonyukuk, Türk edebiyatında hatıra türünün ilk büyük eserini ortaya koymuştur.
Göktürk yazılı metinler içinden, Orhun Yazıtları denildiğinde akla ilk gelen üç büyük bengü taş hakkında bilgiler verdikten sonra, diğer Köktürk bengü taşları hakkında kısaca bilgi verebiliriz:
• Çoyren (Çoyr) / (687 – 692): Tarihi bilinen ve bugüne kadar ulaşan en eski Türk yazıtıdır. Bir Köktürk erinin İlteriş’e katıldığını anlatan 6 satırlık bir yazıttır. Konu açısından oldukça basittir; fakat ilk yazıt olması bakımından çok önemlidir.
• Hoytu Tamir / (717 – 720): Hoytu Tamir bölgesinde bulunduğu için kendi bölgesinin adını almıştır. Diğer yazıtlardan farkı; taş üzerine kazınarak değil, kayalar üzerine boyanarak oluşturulmasıdır. 34 parçadan oluşur. Metinlerde, Köl İç Çor’un Türgişler’le savaşması anlatılır.
• Öngin / (719 – 720): 19 satırdan oluşur. Bilge Işbara Tamgan Tarkan adlı bir beyin Türk Ulusu için nasıl çalıştıkları anlatılır. Yazıtta, “kağana bağlılık” fikri işlenmiştir.
• İhe Huşotu (Köl İç Çor) / (723 – 725): 29 satırdan oluşmaktadır. Köl İç Çor’un savaşlardaki yiğitliklerini anlatmaktadır.
• İhe Aşete (Altun Tamgan Tarkan) / (724); İhe Nûr / (730) ve Hangiday adlı birkaç satırlık metinden oluşan üç küçük yazıt da, Köktürk Bengü Taşları arasında bulunmaktadır.
